Bang om af te gaan, kiezen we meestal voor veilige systemen. Vertrouwen en verantwoordelijkheid leveren echter meer op, stellen Paul Jansen en Dick Kits.

Het is altijd interessant om via het buitenland naar je eigen land te kijken. Andere gebruiken geven weer nieuwe ideeën of stellen ons tevreden over hoe het in ons eigen land gaat. Totdat je iets ziet waarvan je denkt: het is hier al even erg.

Het volgende voorbeeld illustreert de beangstigende systeemgerichtheid in onze huidige maatschappijen. In elk Italiaans restaurant hoort (in theorie!) een tabellenbord te hangen met daarop vermeld hoeveel alcoholhoudende drank automobilisten maximaal mogen nuttigen. De tabellen geven het maximaal toegestane alcoholpromillage in je bloed aan: per soort alcohol, per lichaamsgewicht, bij volle of lege maag, en dit apart voor vrouwen en mannen. Een mooie handwijzer, die echter niemand leest. Te veel informatie en te onoverzichtelijk.

Een ander voorbeeld: Tijdens de verkoop van een huis en de koop van een nieuw huis in Nederland (beide begin 2018) werd het verplichte energielabel pas na de (ver)koop geregeld. De zogenaamde informatie was in beide gevallen niet noodzakelijk voor de kopers en verkopers.

Bureaucratie

Dit zijn slechts twee voorbeelden van bureaucratie die hun doel missen. Onze maatschappij zit er vol mee. Europa zit er vol mee. En het wordt steeds erger.

Mensen worden onderworpen aan systemen die niet hen maar de systemen dienen. Elke nieuwe regering zegt er iets aan te zullen doen, maar het tegendeel blijkt al jaren. Hoeveel systemen kan een mens aan voordat hij in opstand komt of die systemen nog heviger negeert, zoals in de genoemde voorbeelden? En wat te doen met degenen die niet voor zichzelf kunnen opkomen? Denk aan mensen met dementie, psychiatrische patiënten en kwetsbare ouderen.

Vicieuze cirkel

Zo blijkt het bijvoorbeeld veel te simpel te zijn om een oudere dame die door een combinatie van gedrag en slechte persoonlijke omstandigheden voor de derde keer in een psychose belandt, te helpen door die omstandigheden te veranderen. Integendeel. Ze wordt ‘geholpen’ door het bestaande systeem via burgemeester en rechter te gebruiken en haar in een kliniek achter slot en grendel op te sluiten en daar maandenlang vast te houden, terwijl de psychose dan al is verdwenen. Daarvoor wordt de kliniek betaald. Deze is dus belanghebbende in het systeem, ook al worden er op zo’n manier mensenrechten geschonden.

De in het systeem ingebouwde vicieuze cirkel zorgt ervoor dat niemand buiten de mensen die dat zo hebben geregeld, en onderdeel zijn van het systeem, die cirkel kan doorbreken. Zodat deze oudere dame, afgesneden van de maatschappij en ‘beschermd’ tegen bezoek en telefonisch contact, zich dan maar neerlegt bij het voldongen feit van de nieuwe omstandigheden, die zij zelf beschrijft als „(bijna) eenzame opsluiting.”

Dit is een heel concreet geval dat letterlijk vandaag de dag in Nederland speelt en geen uitzondering is. Hierbij staat het systeem geen enkele interventie/hulp van buitenaf toe, zelfs niet als dat volgens de systeemregels gebeurt.

Zesjes of achten

Waar overheden, bedrijven en met name de zorgsector denken mensen te beschermen met systemen en protocollen, zouden ze er goed aan doen eens stil te staan bij de vraag in hoeverre ze mensen met deze systemen lastigvallen of zelfs ‘aanvallen’.

Systeemgericht werken en protocollen creëren zesjes. Waar verantwoordelijkheid geldt en ruimte voor eigen creativiteit is, ontstaan er achten. In de op winnaars gerichte meritocratie, een maatschappijmodel waarin de sociaaleconomische positie van elk individu is gebaseerd op zijn of haar verdiensten (merites), zou iedereen juist via verantwoordelijkheid zijn ”merites” moeten laten zien.

Het omgekeerde is echter het geval: uit angst om af te gaan kiezen de meesten voor de veiligheid van protocollen. Willen we zo verder onze maatschappij (laten) ontwikkelen? Geef mensen hun eigen verantwoordelijkheid terug en daarmee het vertrouwen in hun kunnen.

Dr. Paul Jansen is gedragswetenschapper en dementie-expert. Dick Kits is auteur, uitgever en voormalig zorgondernemer.